Ιστορία και μορφή
Όταν μιλάμε σήμερα για θαλάσσιο καγιάκ, η σκέψη όλων μας πηγαίνει σε ένα συγκεκριμένο σχήμα σκάφους που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε έτσι. Τα καγιάκ που υπάρχουν στην αγορά έχουν υπαρκτές αλλά μικρές διαφοροποιήσεις στην εμφάνισή τους. Υπάρχουν διαφορετικά μεγέθη που απευθύνονται σε διαφορετικού σωματότυπου κωπηλάτες, μικρότερο ή μεγαλύτερο ρόκερ και αρκετές άλλες διαφορές που όμως, ας το παραδεχτούμε, είναι ορατές και ουσιαστικές μόνο από εμάς τους μυημένους στο αντικείμενο. Στα μάτια ενός απλού παρατηρητή τα σκάφη μας δεν διαφέρουν παρά μόνο στο χρώμα και τη διακόσμηση. Αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς το σχήμα των περισσότερων σύγχρονων καγιάκ, ειδικά αυτών που αποκαλούμε της «βρετανικής σχολής», είναι βασισμένο στα παραδοσιακά σκάφη της Δυτικής Γροιλανδίας, προσαρμοσμένο από τις εταιρίες κατασκευής στις απαιτήσεις της αγοράς και τις ανάγκες αναψυχής των σημερινών ανθρώπων.
Δεν υπήρχαν όμως καγιάκ μόνο στη Δυτική Γροιλανδία, ούτε όλα τα παραδοσιακά καγιάκ ήταν ίδια. Το καγιάκ εμφανίστηκε στις περιοχές γύρω από τον αρκτικό κύκλο που εν συντομία αποκαλούμε Αρκτική. Κάθε περιοχή της Αρκτικής είχε και τον δικό της τύπο, βασισμένο στις ιδιαιτερότητες της περιοχής όπως οι καιρικές συνθήκες και τα προσφερόμενα θηράματα. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως κάθε χωριό ή οικισμός είχε τον δικό του τύπο καγιάκ. Καθώς η τέχνη κατασκευής τους μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά, σε συνδυασμό με τις τεράστιες αποστάσεις που χώριζαν τις ομάδες των κατοίκων και τις γλωσσικές και άλλες πολιτισμικές διαφορές που τους χώριζαν, δημιούργησαν σχέδια και τύπους μοναδικά για την κάθε περιοχή, που δυστυχώς δεν έχουν σωθεί δείγματα από όλους. Λόγω των υλικών κατασκευής τους και των συνθηκών της Αρκτικής δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν τα ίδια τα σκάφη μέχρι την εποχή μας. Τα στοιχεία που διαθέτουμε για την ύπαρξή τους προέρχονται κυρίως από θραύσματα και απεικονίσεις σε οστά και άλλα ανθεκτικά υλικά. Το αρχαιότερο καγιάκ που διασώζεται, βρίσκεται στο Εθνολογικό Μουσείο του Μονάχου στη Γερμανία και χρονολογείται στο 1577. Αρχαιολογικά ευρήματα όμως, από τις ανασκαφές στο Qeqertasussuk της περιοχής Saqqaq στη Δυτική Γροιλανδία, αποτελούν ενδείξεις για την ύπαρξη καγιάκ πριν από 4000 χρόνια. Είναι, συνεπώς, απολύτως λογικό να υποθέσουμε πως η αρχική εμφάνισή τους έγινε αρκετά νωρίτερα, κάτι που υποστηρίζουν και οι σχετικές μελέτες.
Η Αρκτική κατοικήθηκε από τους προϊστορικούς χρόνους από διάφορους λαούς με κοινή καταγωγή. Σε αυτούς περιλαμβάνονται: οι Ινουίτ, που ζουν στις περιοχές του Καναδά, της Αλάσκας και της Γροιλανδίας, οι Αλεούτιοι στις Αλεούτιες Νήσους, οι Ιουπίκ στη Σιβηρία και τη βόρεια Αλάσκα και άλλοι. Οι περιοχές αυτές είναι στο σύνολό τους παγωμένες τούνδρες, χωρίς αξιόλογη βλάστηση ή πρώτες ύλες. Η διατροφή των ανθρώπων αυτών ήταν βασισμένη αναγκαστικά σε ζωικές τροφές, που προέρχονταν κυρίως από τη θάλασσα και από τα ελάχιστα ζώα που υπήρχαν στη στεριά, όπως τάρανδοι, καριμπού και αρκούδες. Τα καγιάκ γεννήθηκαν από την ανάγκη τους να πλησιάσουν αυτά τα ζώα στη θάλασσα που ήταν το φυσικό τους περιβάλλον. Ήταν κατασκευασμένα από τα υλικά που ήταν διαθέσιμα. Ξύλα που ξέβραζε η θάλασσα, οστά ζώων και δέρματα από φώκιες και άλλα θαλάσσια θηλαστικά. Αποτελούνταν από ένα πλαίσιο φτιαγμένο από ξύλο και οστά φάλαινας, πάνω στο οποίο έραβαν τα δέρματα και το αδιαβροχοποιούσαν με λίπος φάλαινας. Το καγιάκ για τους «Εσκιμώους», όπως συνηθιζόταν να ονομάζονται οι παραπάνω λαοί -μια ονομασία που τείνει να εγκαταλειφθεί στις μέρες μας, καθώς έχει αποκτήσει ρατσιστική έννοια-, δεν ήταν μεταφορικό μέσο, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι, αλλά αποκλειστικά εργαλείο για το κυνήγι. Ο κυνηγός πλησίαζε αθόρυβα το θήραμά του με το καγιάκ και εκτόξευε ένα ακόντιο πάνω από την πλώρη. Για τις μεταφορές των οικογενειών τους και των αγαθών χρησιμοποιούσαν ένα άλλο είδος σκάφους, αρκετά μεγαλύτερο, με ανοιχτό κατάστρωμα σαν βάρκα, κατασκευασμένο πάλι από ξύλινο πλαίσιο ντυμένο με δέρματα, που λεγόταν Umiaq.
Αρχαιότερος τύπος καγιάκ θεωρούνται αυτά των Αλεούτιων Νήσων, τα Iqyax που είναι περισσότερο γνωστά με τη ρωσική ονομασία Baidarka. Τα baidarka έχουν μεγάλο μήκος, που φτάνει τα 6 μέτρα, ελάχιστο πλάτος, μικρό ρόκερ και καμπυλωτό κατάστρωμα χωρίς ανασηκωμένη πλώρη και πρύμνη. Είναι σκάφη ανοιχτής θάλασσας, εξαιρετικά γρήγορα, που απαιτούν όμως έμπειρους κωπηλάτες. Όπως έγραψε το 1840 ο Ivan Veniaminov με κάποια δόση υπερβολής «τα baidarki των σημερινών Αλεούτιων δεν είναι πια τόσο τέλεια όσο αυτά των προηγούμενων κυνηγών. Εκείνο τον καιρό, στα χέρια έμπειρων κωπηλατών, ήταν τόσο γρήγορα που τα πουλιά δεν μπορούσαν να τα ξεπεράσουν. Ήταν τόσο στενά και με αιχμηρή καρίνα που δεν μπορούσαν να επιπλεύσουν όρθια χωρίς κωπηλάτη, και τόσο ελαφριά που ένα επτάχρονο παιδί μπορούσε εύκολα να τα μεταφέρει».
Ήταν φτιαγμένα για να μπορούν να καλύψουν γρήγορα τις μεγάλες αποστάσεις που χωρίζουν τα νησιά του αφιλόξενου βόρειου Ειρηνικού ωκεανού. Το μεγάλο τους μήκος και το κυλινδρικό σχήμα τους, που διατηρεί το ίδιο σχεδόν πλάτος μέχρι τα άκρα, τους δίνουν μεγάλη άνωση και συνεπώς μεγάλη ικανότητα μεταφοράς φορτίου. Ένα χαρακτηριστικό τους είναι το σχήμα της πλώρης που σε μερικές περιπτώσεις είναι διπλή και βοηθάει να δημιουργείται μεγαλύτερο μήκος ισάλου. Το σχήμα της πρύμνης, αντίστοιχα, μοιάζει με αυτό ενός σταθερού πηδαλίου, δίνοντάς τους εξαιρετική ευθυπορία. Αναφορές από ναυτικούς των περασμένων αιώνων που πρωτοσυνάντησαν αυτά τα σκάφη, αναφέρουν πως σε πολλές περιπτώσεις ήταν ικανά να ταξιδεύουν με ταχύτητες αρκετά μεγαλύτερες από τη θεωρητική ταχύτητα της γάστρας τους, ξεπερνώντας τα αργοκίνητα ιστιοφόρα της εποχής.
Τα baidarka ήταν ο μόνος τύπος καγιάκ που γνωρίζουμε να έχει κατασκευαστεί και με δύο ή τρεις θέσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το μήκος τους μπορούσε να φτάσει και τα 8,5 μέτρα. Τα διπλά καγιάκ τα χρησιμοποιούσαν οι Αλεούτιοι για κυνήγι φάλαινας και θαλάσσιας βίδρας, με τον κωπηλάτη να είναι πίσω και τον κυνηγό μπροστά. Τα τριπλά χρησιμοποιούνταν από τους Ρώσους που κατέλαβαν και αποίκησαν τα νησιά. Ο Ρώσος επιβάτης καθόταν στη μεσαία θέση ενώ οι ντόπιοι κωπηλάτες στις εμπρός και πίσω.
Τα καγιάκ της Δυτικής Γροιλανδίας (qayaq) είναι ο νεότερος και γνωστότερος τύπος καγιάκ. Έχουν μήκος γύρω στα 5 μέτρα και πλάτος 50 εκατοστά. Δείγματα από προηγούμενους αιώνες που έχουν ανακαλυφθεί, είναι ακόμα στενότερα και μακρύτερα. Κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η ανυψωμένη πλώρη, το καμπυλωτό κατάστρωμα μπροστά που γίνεται επίπεδο πίσω από τον κωπηλάτη και το μέτριο ρόκερ. Οι καιρικές συνθήκες στη θάλασσα της Δυτικής Γροιλανδίας είναι εξαιρετικά δύσκολες. Τα ρεύματα και ο άνεμος έχουν σαν αποτέλεσμα έντονο πολλές φορές κυματισμό. Η ανυψωμένη πλώρη βοηθάει το σκάφος να καβαλάει το κύμα ενώ το ίσιο πίσω κατάστρωμα μειώνει την αντίσταση του ανέμου και βοηθάει στην εκτέλεση του roll, που αποτελούσε τη μόνη επιλογή για την επιβίωση του κυνηγού μετά από ανατροπή. Η καρίνα σχηματίζει V που το κάνει πιο ικανό να αντεπεξέλθει σε κακές καιρικές συνθήκες. Τα γροιλανδικά καγιάκ γενικά, έχουν την τάση να γυρίζουν την πλώρη τους προς την κατεύθυνση που φυσάει ο άνεμος, όταν δεν κωπηλατούνται (weathercocking). Αυτό ήταν πλεονέκτημα όταν κυνηγούσαν σε ταραγμένα νερά. Ο κυνηγός μπορούσε να βρεθεί εύκολα στην υπήνεμη πλευρά του θηράματος και να πλησιάσει χωρίς να γίνει αντιληπτός. Τα περισσότερα σύγχρονα θαλάσσια καγιάκ είναι βασισμένα σε αυτό τον τύπο, με βελτιώσεις στην άνεση και την ευκολία χρήσης του σημερινού κωπηλάτη, που δεν το χρησιμοποιεί πλέον για κυνήγι αλλά για αναψυχή.
Τα καγιάκ της Ανατολικής Γροιλανδίας έχουν παρόμοιες διαστάσεις με αυτά της δυτικής, χαμηλό κατάστρωμα, λίγα μόλις εκατοστά από την επιφάνεια της θάλασσας και επίπεδο από την πλώρη ως την πρύμνη, με μικρό ρόκερ. Η θάλασσα στις ανατολικές ακτές της Γροιλανδίας είναι συχνά καλυμμένη από επιπλέοντες πάγους που δεν επιτρέπουν να αναπτυχθούν μεγάλα κύματα. Τα καγιάκ της περιοχής είναι γρήγορα και εύκολα διατηρούν ευθύγραμμη πορεία. Το σχήμα τους με το χαμηλό προφίλ, είναι ιδανικό για να πλησιάζουν αθόρυβα και σχεδόν αόρατα τη λεία τους στα ήρεμα νερά για τα οποία ήταν φτιαγμένα. Είναι ιδανικά για ρολ αλλά δεν είναι κατάλληλα για ταραγμένες θάλασσες, καθώς η χαμηλή πλώρη τους καρφώνεται στα μεγάλα κύματα.
To Koryak kayak είναι το μικρότερο είδος καγιάκ, με μήκος γύρω στα 2,5 μέτρα και πλάτος 75 εκατοστά. Η πλώρη και η πρύμνη του έχουν συμμετρικό σχήμα. Χρησιμοποιήθηκε στη χερσόνησο Kamchatka της Σιβηρίας για κυνήγι φώκιας κοντά στην ακτή και θεωρείται ο μόνος χαρακτηριστικός τύπος καγιάκ της Ασίας. Ιδιαίτερο είναι και το είδος των κουπιών του με μέγεθος και σχήμα ρακέτας του πινγκ-πονγκ, δεμένα με κορδόνια από το κόκπιτ. Ο κυνηγός τα άφηνε στο νερό για να ρίξει το ακόντιο και τα κορδόνια ήταν απαραίτητα για να μην τα χάσει. Είχε καρίνα σχήματος V αλλά ήταν αρκετά πλατύ ώστε να διατηρεί ισορροπία. Το χρησιμοποιούσαν μόνο όταν η θάλασσα ήταν ήρεμη.
Οι δύο τύποι καγιάκ που ακολουθούν είναι εξαιρετικά παραδείγματα δυο διαφορετικών εξελικτικών κατευθύνσεων και αποδεικνύουν πως τα χαρακτηριστικά των καγιάκ εξελίσσονταν και προσαρμόζονταν, ανάλογα με τους τόπους και τις εποχές, για να καλύψουν συγκεκριμένες ανάγκες.
Το North Alaska Retrieval Kayak (qayapauraq, μικρό καγιάκ). Με μήκος 2,9 μέτρα και πλάτος 59 εκατοστά. Όταν οι Ινουίτ άρχισαν να χρησιμοποιούν πυροβόλα όπλα, που προμηθεύονταν από τους δυτικούς, δεν χρειάζονταν πιά μακριά και γρήγορα καγιάκ για να πλησιάζουν τα θηράματά τους. Αντίθετα, τα πυροβολούσαν από την ακτή και με τη βοήθεια μικρών καγιάκ όπως αυτό, πήγαιναν και μάζευαν τη λεία τους. Τα σκάφη αυτά ήταν αρκετά μικρά ώστε να μεταφέρονται εύκολα με το έλκηθρο, ενώ μπορούσαν να μεταφέρουν το βάρος από τις φώκιες ή τα άλλα θηράματα στη θάλασσα. Ήταν επίσης αρκετά σταθερά ώστε να μπορούν να πυροβολούν ακόμα και εν πλω αν χρειαζόταν.
Τα καγιάκ των Copper Inuit με μήκος 7 μέτρα και πλάτος 39 εκατοστά είχαν εντελώς διαφορετική χρήση. Χρησιμοποιήθηκαν για το κυνήγι καριμπού, καθώς αυτά διέσχιζαν κολυμπώντας λίμνες και ποτάμια για να μεταναστεύσουν. Πρόκειται για εξαιρετικά γρήγορα αλλά και ασταθή σκάφη με ένα μόνο σκοπό. Να είναι ταχύτερα από τα καριμπού για μικρές αποστάσεις. Η κατασκευή τους είναι απλοϊκή, αντίθετα με τις περίτεχνες κατασκευές άλλων τύπων καγιάκ. Ο εθνολόγος Diamond Jenness, μέλος της εξερευνητικής αποστολής “Canadian Arctic Expedition” του 1913 που έζησε για δύο χρόνια με τους Copper Inuit, περιγράφει μια μοναδική μέθοδο ψαρέματος με αυτά τα καγιάκ: «Ο κωπηλάτης κρατάει την πετονιά με το στόμα του ενώ η άλλη άκρη βρίσκεται στο νερό. Κάνει κύκλους μέχρι να τσιμπήσει κάποιο ψάρι και όταν αυτό συμβεί κωπηλατεί ολοταχώς προς τη στεριά. Δεν τολμάει να τραβήξει την πετονιά εν πλω από τον φόβο της ανατροπής».
Περιγράψαμε μερικούς μόνο από τους γνωστότερους και πιο χαρακτηριστικούς τύπους καγιάκ. Υπάρχουν δεκάδες άλλοι καθώς και τοπικές παραλλαγές τους. Έχουν καταγραφεί συνολικά πάνω από 40 τύποι καγιάκ σε όλη την Αρκτική. Η ποικιλομορφία, η εξειδίκευση στο σχεδιασμό και η εξαιρετική προσαρμογή στις συνθήκες χρήσης τους, μόνο θαυμασμό μπορούν να μας προκαλέσουν. Η μελέτη τους έχει αποδείξει πως οι άνθρωποι που τα κατασκεύασαν απέχουν πολύ από το στερεότυπο των πρωτόγονων ιθαγενών. Τα καγιάκ είναι ίσως τα αρχαιότερα θαλάσσια σκάφη που χρησιμοποιούνται ακόμα και στις μέρες μας. Τα χαρακτηριστικά των αρχαίων αυτών σκαφών εξελίχθηκαν διαμέσου πολλών αιώνων πειραματισμού και παρατήρησης. Δεν ήταν όλες οι προσπάθειες των κατασκευαστών τους επιτυχημένες. Όσες τους έδωσαν πλεονεκτήματα στο κυνήγι ή στην επιβίωσή τους στο αφιλόξενο περιβάλλον τους, μεταφέρθηκαν στις επόμενες γενιές και έφτασαν μέχρι σήμερα. Οι υπόλοιπες χάθηκαν στη λήθη, πολλές φορές δυστυχώς μαζί με τους κωπηλάτες τους. Γνωρίζοντας τα χαρακτηριστικά τους και ποιους σκοπούς εξυπηρετούσαν, αποκτήσαμε ένα μεγάλο πλεονέκτημα στην κατανόηση και τη βελτίωση των σύγχρονων σκαφών, ώστε αυτά να ανταποκρίνονται στις δικές μας απαιτήσεις.